AZTEKLER NASIL YASADILAR
Tarih
15. yüzyýl ile 16. yüzyýl baþlarýnda, bugünkü Meksika’nýn orta ve güney kesimlerinde büyük bir imparatorluk kurmuþ halk. Nabuva dili konuþan Azteklerin adý, atalarýnýn bir olasýlýkla Kuzey Meksika’da bulunan anayurdu için kullanýlan Aztan’dan (Beyaz Ülke) gelir. Öteki adlarýndan “Tenoçka”, atalarý Tenoch’tan kaynaklanýr. Gene Aztekler için kullanýlan “Meksika” adý, Texcoco Gölünün mistik adý Metzliapan (Ay Gölü) ile iliþkilendirilir. En büyük kentleri Tenochtitlan’ýn adý “Tenoch”tan türetilmiþ, “Meksika” ise önce kentin ve çevresindeki vadinin, sonradan da tüm ülkenin adý olmuþtur. Azteklerin kendilerinden söz ederken kullandýðý “Kulhua*Meksika” adý ise, Meksika Vadisinin en geliþmiþ merkezi olan Colhuacan ile özdeþleþmek çabasýný yansýtýr.
Azteklerin kökeni kesin olarak bilinmemektedir. Ama bazý gelenekleri, 12. yüzyýlda Orta Amerika’ya gelene deðin, daha kuzeydeki Meksika Platosunda avcýlýk ve toplayýcýlýkla geçinen bir kabile olduklarý izlenimini verir. Gene de, Aztlan, yalnýzca destanlarda doðmuþ bir yer olabilir. Azteklerin güneye göçünün, Toltek uygarlýðýnýn çöküþünü izleyen ve belki de bu çöküþü hýzlandýran genel bir göç hareketinin parçasý olduðu sanýlýr. Texcoco Gölündeki adalara yerleþen Aztekler, tarihleri boyunca baþlýca merkezleri olan Tenochtitlan’ý ÝS 1325’te kurdular. Büyük bir devlet ve sonunda bir imparatorluk kurabilmelerinin temelinde, kullanýlabilir tüm topraklarýn entansif biçimde ekildiði, geliþkin bir sulama ve bataklýk kurutma sistemine dayalý olaðanüstü tarým düzenleri yatar. Bu yöntemlerle saðlanan yüksek verimlilik, zengin ve kalabalýk bir ülkenin doðmasýný saðlamýþtýr.
Tenochtitlan, Itzcoatl döneminde (1428-40) komþu Texcoco ve Tlacopan devletleri ile ittifak kurarak Orta Meksika’da egemen güç durumuna geldi. Daha sonra hem ticari iliþkiler, hem de fetihler yoluyla, 400-500 küçük devletten oluþan, 5-6 milyonluk nüfusuyla 1519’da 207.200 km2’lik alana yayýlan bir imparatorluðun merkezi oldu. Kent, en geliþkin döneminde, 13 km2’yi aþkýn bir alanda 140 binden çok insan barýndýrýyordu; dolayýsýyla Orta Amerika uygarlýklarýnýný tarihinde en yoðun nüfuslu yerleþim yeriydi. Aztek devleti, askerlerin egemenliðindeki bir despotluktu. Kastlara ve sýnýflara bölünmüþ ama dikey akýþkanlýðýný da koruyan Aztek toplumunda yükselmenin en güvenli yolu savaþta kahramanlýk göstermekti. Devlet iþlerini rahipler ve bürokratlar yürütürdü. Toplumun alt katmanlarýnda, serfler, sözleþmeli hizmetkarlar ve köleler yer alýrdý.
Aztek dini, birçok Orta Amerika kültüründen deðiþik unsurlarý özümsemiþ, çeþitli inanç sisternleninden karþýt öðeleri bir araya getirmiþti. Önceki halklarýn birçok kozmolojik inancýný paylaþan bu din, özellikle evrenin bir dizi yaradýlýþýn sonuncusu olduðu ve 13 gök katý ile 9 yeraltý dünyasý arasýnda bulunduðu yolundaki Maya inancýný benimsemiþti. Azteklenn baþlýca tanrýlarý, Savaþ ve Güneþ Tanrýsý Huitzilopochtli, Yaðmur Tannsý Tlaloc ve yarý tanrý-yarý kahraman Tüylü Yýlan Quetzalcoatl idi. Ýnsan kurban etme töreninde, kurbanýn yüreði Güneþ Tanrýsý’na sunulurdu. Kan akýtma töreni de yaygýndý. Dinle yakýndan iliþkili Aztek Takvimi, rahiplerin uðraþý olan kapsamlý bir ayinler ve törenler döngüsünün temeliydi. Orta Amerika’nýn büyük bölümünde kullanýlan bu takvim, 365 günlük (20’þer günlük 18 ay, artý 5 uðursuz gün) bir güneþ takvimi ile 260 günlük (20’þer günlük 13 devre) bir dinsel yýldan oluþuyordu. Birbirine koþut giden bu iki yýl döngüsü, 52 yýllýk daha büyük bir döngünün parçasýydý. Yöreye 1519’da gelen Ýspanyol kaþifler bu uygarlýðýn geliþmesine son verdiðinde Aztek Ýmparatorluðu’nun geniþlemesi ve toplumsal evrimi henüz durmuþ deðildi. Son Ýmparator Il. Montezuma (hd 1502-20), Hernan Cortas tarafýndan tutsak, alýndý ve hapiste öldü. Ýmparatorluk, üstün silahlarla donanmýþ Avrupalýlarca hýzla fethedildi.
Azteklerin Batý dünyasýnda Codic olarak bilinen ve geyik derisi ya da sabýrotu liflerinden yapýlmýþ kaðýtlara yazýlmýþ kutsal metinleri ve eliþleri, tapýnaklarda korunurdu. Yazýcýlar, ideogram, resimyazý ve fonetik imgelerin karýþýmý bir teknik kullanýrlardý. Dinsel tören takvimi, kehanetler, törenler ve tanrýlar ile evrene iliþkin yorumlar da yazýcýlarýn ilgi alanýna girerdi. Ülkenin fethedilmesinden sonra bu metinlerin çoðunun yok edilmesine karþýn, Codex Borbonicus, Codex Borgtav, Codex Fejervary-Mayer ve Codex Cospuno gibi bazý örnekler günümüze ulaþabilmiþtir. Bu el yazmasý metinlerin anlaþýlmasý çok güçtür ve pek azý gerçekten Azteklere aittir.
Arkeolojik kalýntýlar arasýnda tanrý heykelleri, dinsel içerikli taþ alçak kabartmalar, duvar resimleri, kilden yapýlmýþ insan heykelleri ve vazolar ile taþ ve ahþap maskeler bulunur. Aztek sanatý temelde simgesel olduðu için bu kalýntýlar yardýmýyla önemli bilgiler elde edilebilir.
Aztek TakvimiAzteklerin kökeni kesin olarak bilinmemektedir. Ama bazý gelenekleri, 12. yüzyýlda Orta Amerika’ya gelene deðin, daha kuzeydeki Meksika Platosunda avcýlýk ve toplayýcýlýkla geçinen bir kabile olduklarý izlenimini verir. Gene de, Aztlan, yalnýzca destanlarda doðmuþ bir yer olabilir. Azteklerin güneye göçünün, Toltek uygarlýðýnýn çöküþünü izleyen ve belki de bu çöküþü hýzlandýran genel bir göç hareketinin parçasý olduðu sanýlýr. Texcoco Gölündeki adalara yerleþen Aztekler, tarihleri boyunca baþlýca merkezleri olan Tenochtitlan’ý ÝS 1325’te kurdular. Büyük bir devlet ve sonunda bir imparatorluk kurabilmelerinin temelinde, kullanýlabilir tüm topraklarýn entansif biçimde ekildiði, geliþkin bir sulama ve bataklýk kurutma sistemine dayalý olaðanüstü tarým düzenleri yatar. Bu yöntemlerle saðlanan yüksek verimlilik, zengin ve kalabalýk bir ülkenin doðmasýný saðlamýþtýr.
Tenochtitlan, Itzcoatl döneminde (1428-40) komþu Texcoco ve Tlacopan devletleri ile ittifak kurarak Orta Meksika’da egemen güç durumuna geldi. Daha sonra hem ticari iliþkiler, hem de fetihler yoluyla, 400-500 küçük devletten oluþan, 5-6 milyonluk nüfusuyla 1519’da 207.200 km2’lik alana yayýlan bir imparatorluðun merkezi oldu. Kent, en geliþkin döneminde, 13 km2’yi aþkýn bir alanda 140 binden çok insan barýndýrýyordu; dolayýsýyla Orta Amerika uygarlýklarýnýný tarihinde en yoðun nüfuslu yerleþim yeriydi. Aztek devleti, askerlerin egemenliðindeki bir despotluktu. Kastlara ve sýnýflara bölünmüþ ama dikey akýþkanlýðýný da koruyan Aztek toplumunda yükselmenin en güvenli yolu savaþta kahramanlýk göstermekti. Devlet iþlerini rahipler ve bürokratlar yürütürdü. Toplumun alt katmanlarýnda, serfler, sözleþmeli hizmetkarlar ve köleler yer alýrdý.
Aztek dini, birçok Orta Amerika kültüründen deðiþik unsurlarý özümsemiþ, çeþitli inanç sisternleninden karþýt öðeleri bir araya getirmiþti. Önceki halklarýn birçok kozmolojik inancýný paylaþan bu din, özellikle evrenin bir dizi yaradýlýþýn sonuncusu olduðu ve 13 gök katý ile 9 yeraltý dünyasý arasýnda bulunduðu yolundaki Maya inancýný benimsemiþti. Azteklenn baþlýca tanrýlarý, Savaþ ve Güneþ Tanrýsý Huitzilopochtli, Yaðmur Tannsý Tlaloc ve yarý tanrý-yarý kahraman Tüylü Yýlan Quetzalcoatl idi. Ýnsan kurban etme töreninde, kurbanýn yüreði Güneþ Tanrýsý’na sunulurdu. Kan akýtma töreni de yaygýndý. Dinle yakýndan iliþkili Aztek Takvimi, rahiplerin uðraþý olan kapsamlý bir ayinler ve törenler döngüsünün temeliydi. Orta Amerika’nýn büyük bölümünde kullanýlan bu takvim, 365 günlük (20’þer günlük 18 ay, artý 5 uðursuz gün) bir güneþ takvimi ile 260 günlük (20’þer günlük 13 devre) bir dinsel yýldan oluþuyordu. Birbirine koþut giden bu iki yýl döngüsü, 52 yýllýk daha büyük bir döngünün parçasýydý. Yöreye 1519’da gelen Ýspanyol kaþifler bu uygarlýðýn geliþmesine son verdiðinde Aztek Ýmparatorluðu’nun geniþlemesi ve toplumsal evrimi henüz durmuþ deðildi. Son Ýmparator Il. Montezuma (hd 1502-20), Hernan Cortas tarafýndan tutsak, alýndý ve hapiste öldü. Ýmparatorluk, üstün silahlarla donanmýþ Avrupalýlarca hýzla fethedildi.
Azteklerin Batý dünyasýnda Codic olarak bilinen ve geyik derisi ya da sabýrotu liflerinden yapýlmýþ kaðýtlara yazýlmýþ kutsal metinleri ve eliþleri, tapýnaklarda korunurdu. Yazýcýlar, ideogram, resimyazý ve fonetik imgelerin karýþýmý bir teknik kullanýrlardý. Dinsel tören takvimi, kehanetler, törenler ve tanrýlar ile evrene iliþkin yorumlar da yazýcýlarýn ilgi alanýna girerdi. Ülkenin fethedilmesinden sonra bu metinlerin çoðunun yok edilmesine karþýn, Codex Borbonicus, Codex Borgtav, Codex Fejervary-Mayer ve Codex Cospuno gibi bazý örnekler günümüze ulaþabilmiþtir. Bu el yazmasý metinlerin anlaþýlmasý çok güçtür ve pek azý gerçekten Azteklere aittir.
Arkeolojik kalýntýlar arasýnda tanrý heykelleri, dinsel içerikli taþ alçak kabartmalar, duvar resimleri, kilden yapýlmýþ insan heykelleri ve vazolar ile taþ ve ahþap maskeler bulunur. Aztek sanatý temelde simgesel olduðu için bu kalýntýlar yardýmýyla önemli bilgiler elde edilebilir.
Tonalpohualli denen 260 günlük dinsel yýl ile 365 günlük güneþ yýlýný birleþtiren takvim sistemi. Örnek aldýðý Maya takvimi gibi, Aztek takvimi de 20'þer günlük 13 döneme bölünen dinsel yýl ile 20'þer günlük 18 aya bölünen ve ayrýca uðursuz sayýlan beþ günlük bir dönemi (nemontemi) içeren toplumsal yýldan oluþuyordu. Gene Maya takviminde olduðu gibi, dinsel ve toplumsal Aztek yýllarý her 52 yýlda bir, birbirlerine göre ayný konuma gelirdi. "Yýllarýn Baðlanmasý" ya da "Yeni Ateþ Töreni" adýyla kutlanan bu olaya hazýrlýk olarak önce tüm kutsal ateþler ve evlerdeki ateþler söndürülürdü. Törende heyecanýn doruða ulaþtýðý anda rahipler yeni bir kutsal ateþ yakardý. Ardýndan Aztek halký da ocaklarýndaki ateþi yeniden tutuþturur ve þölene geçerlerdi.
1790'da Mexico'da yapýlan kazýlarda bazalttan yapýlmýþ, aðýrlýðý 25 tonu bulan, 3,7 metre çapýnda daire biçiminde bir takvim taþý ortaya çýkarýlmýþtýr. Bugün Mexico Ulusal Antropoloji Müzesi'nde sergilenmekte olan taþýn tam ortasýnda Aztek Güneþ Tanrýsý Tonaiuth'un yüzü görülür. Bu yüzün çevresinde de tanrýnýn önceki cisimleþmiþ biçimlerini yansýtan ve dünyanýn dört eski çaðýný simgeleyen kare biçimindeki dört pano vardýr. Bunlarý da Aztek ayýnýn 20 gününü simgeleyen iþaretler çevreler.
1790'da Mexico'da yapýlan kazýlarda bazalttan yapýlmýþ, aðýrlýðý 25 tonu bulan, 3,7 metre çapýnda daire biçiminde bir takvim taþý ortaya çýkarýlmýþtýr. Bugün Mexico Ulusal Antropoloji Müzesi'nde sergilenmekte olan taþýn tam ortasýnda Aztek Güneþ Tanrýsý Tonaiuth'un yüzü görülür. Bu yüzün çevresinde de tanrýnýn önceki cisimleþmiþ biçimlerini yansýtan ve dünyanýn dört eski çaðýný simgeleyen kare biçimindeki dört pano vardýr. Bunlarý da Aztek ayýnýn 20 gününü simgeleyen iþaretler çevreler.
Aztek Tanrýlarý
Huitzilopochtli : Uitzilopochtli olarak da yazýlýr (Nahuva dilinin Nahuvatl lehçesinde huitzilin: “kolibri” ve opochtli: “sol”). Güneþ ve savaþ tannsý. Aztekler ölen savaþçýlarýn ruhlarýnýn kolibri (çok güzel, parlak renkli bir kuþ) bedenine büründüðüne inanýrlar ve güneyi dünyanýn sol yaný olarak kabul ederlerdi. Bu nedenle Huitzilopochtli’nin adý “güneyin dirilen savaþçýsý” anlamýna geliyordu. Öteki adlarýndan ikisi Xiuhpilli (Turkuvaz Prens) ve Totec’ti (Efendimiz). Nahual’ý (büründüðü hayvan biçimi) kartaldý.
En eski inanýþa göre Huitzilopochtli, Coatepec Daðýnda, Tula kenti yakýnýnda doðmuþtu. Annesi Yeryüzü Tanrýçasý Coatlicue, gökten düþen bir top kolibri tüyünü (Yani bir savaþçýnýn ruhunu) baðrýnda sakladýktan sonra Huitzilopochtli’ye hamile kalmýþtý. Erkek kardeþleri olan güney yarýküre yýldýzlarý Centzon Huitznaua (Dört Yüz Güneyli) ve kýz kardeþi Ay Tanrýçasý Coyolxauhqui onu öldürmeve karar vermiþler, ama Huitzilopocthli, Xiuhcoatl'ýý (turkuvaz yýlan) silah olarak kullanýp onlarý yok etmiþti.
Baþka efsanelere göre Huitzilopochtli, Aztekleri geleneksel yurtlarý Aztlan'dan Meksika vadisine ulaþtýran uzun göç sýrasýnda kabilenin kutsal önderiydi. Rahipler onun colibri biçimindeki tasvirini omuzlarýnda taþýyorlardý. Bir gece onun buyruk veren sesi duyuldu;bu bu buyruk gereðince Aztek baþkenti Tenochtitlan 1325’te Meksika Vadisindeki gölde küçük ve kayalýk bir adada kuruldu. Ýlk tapýnak, rahiplerin bir kartalý bir yýlaný yutarken gördükleri kaya üzerinde yer alýyordu. Sonraki Aztek hükümdarlarý bu sunak yerini geniþlettiler. Sekiz Kamýþ yýlýnda (1487) imparator Ahuitzotl burada görkemli bir tapýnak yaptýrdý.
Huitzilopochtli genellikle kolibri biçiminde ya da kolibri tüylerinden miðfer ve zýrh giymiþ bir savaþçý olarak betimlenirdi. Bacaklarý, kollarý ve yüzünün alt bölümü maviye, yüzünün üst bölümüyse siyaha boyanýrdý. Ayrýntýlarla iþlenmiþ tüylü bir baþlýk giyer, elinde bir kalkan ile bir turkuvaz yýlan bulunurdu.
Dinsel takvimin Panquetzaliztli (Deðerli Tüy Bayraklar Þöleni) adý verilen yýlýnýn 15. ayý. Huitzilopochtli’ye ve yardýmcýsý Paynala (Tez Canlý: Paynal’ý canlandýran rahip, tören alayý kentin çevresinde dolanýrken en önde koþardý) adanmýþtý. Bu ayda, savaþçýlar ve auýanime (fahiþeler) tanrýya adanan tapýnaðýn önündeki alanda geceler boyunca dans ederlerdi. Savaþ esirleri ya da köleler Huitzilopochco’da (bugün Churubusco, Mexico yakýnýnda) kutsal bir kaynaðýn suyuyla yýkanýr, Paynal’ýn baþýný çektiði tören alayýnýn kenti dolaþmasý sýrasýnda ya da daha sonra tapýnaðýn sunak taþýnda kurban edilirlerdi. Rahipler ayrýca tanrýnýn en önemli silahýný simgeleyen, aðaç kabuðundan yapýlmýþ bir yýlan yakarlardý. Son olarak Huitzilopochtli’nin öðütülmüþ mýsýrdan yapýlan bir tasviri törensel olarak okla öldürülür, rahipler ve rahip adaylarý arasýnda paylaþýlýrdý. “Huitzilopochtli’nin bedeni"ni yiyen gençler bir yýl boyunca ona hizmet etmek zorundaydýlar.
Aztekler güneþ tanrýsýna günlük besin olarak (tlaxcaltiliztli) insan kaný ve yüreði sunmak gerektiðine ve "güneþ insanlarý" olarak kendilerinin de tanrýya bu kurbaný bulmakla yükümlü olduklarýna inanýrlardý. Kurban yürekleri quauhtlehuanitl'e (yükselen kartal) sunulur ve quauhxicalli'de (kartal vazosu) yakýlýrdý. Savaþta ya da sunak taþýnda ölen savaþçýlara quauhteca (kartalýn insanlarý) denirdi. Savaþçýlarýn öldükten sonra, ilkin güneþin parlak kuyruðunun bir parçasýna dönüþtüðüne, dört yýl sonra da sonsuza deðin kolibrilerin bedeninde yaþamaya baþladýklarýna inanýlýrdý.
Büyük Huitzilopochtli rahibi Quetzalcoatl Totec Tlamacazqui (Tüylü Yýlan, Efendimizin Rahibi), Yaðmur Tanrýsý Tlaloc'un büyük rahibiyle birlikte Aztek din adamlarýnýn baþýydý.
* * *
Quetzalcoatl : Nahuatl dilinde quetzalli: "deðerli tüy" ve coatl : "yýlan". Eski Meksika tanrýlarýnýn en önemlilerinden olan Tüylü Yýlan. Tüylü Yýlan betimlemelerinin ilk örneklerine ülkenin merkezindeki Teotihuacan kültüründe (3-8. yy.) rastlanýr. O dönemde Quetzalcoatl, Yaðmur Tanrýsý Tlaloc'la yakýndan ilgili bir yer ve su tanrýsýydý.
Nahua dili konuþan kabilelerin kuzeyden göç etmesiyle Quetzalcoatl inanýþýnda önemli deðiþiklikler oldu. Tula kenti çevresinde geliþen Toltek kültüründe (10-12. yy.) gökcisimlerine tapýnmayla iliþkili olarak savaþýn ve insan kurban edilmesinin önemi arttý. Quetzalcoatl sabah ve akþam yýldýzý tanrýsý sayýldý ve tapýnaðý Tula'daki törenlerin merkezi oldu.
Aztek döneminde (14-16. yy) Quetzalcoatl rahiplerin koruyucusu, takvimin ve kitaplarýn mucidi ve demircilerle baþka el sanatçýlarýnýn koruyucusu sayýldý. Ayný zamanda Venüs gezegeniyle eþ tutuldu. Sabah ve akþam yýldýzý olarak ölümün ve yeniden diriliþin de simgesiydi. Arkadaþý köpek baþlý Tann Xolotl’la birlikte ölmüþ atalarýn kemiklerini toplamak için Mictlan’ýn yeraltý cehennemine indiðine ve topladýðý kemikleri kendi kanýna bulayarak bugün yeryüzünde yaþayan insanlarý doðurduðuna inanýlýyordu.
Bir baþka önemli efsaneye göre OuetzalcoatI Tolteklerin baþkenti Tula’nýn rahip kralýydý. Ýnsan deðil, yalnýzca yýlan, kuþ ve kelebek kurban ederdi. Ama Gece Göðünün Tanrýsý Tezcatlipoca büyü yaparak onu Tula’dan atmýþtý. Quetzalcöatl da “tanrýsal su” (Atlas Okyanusu) kýyýlarýna inmiþ ve kendini ateþe atarak Venüs gezegeni haline gelmiþti. Bir baþka öyküye göreyse yýlanlardan yapýlmýþ bir sala binerek doðu ufkunda kaybolmuþtu.
Tezcatlipoca’nýn Tüylü Yýlan’a karþý kazandýðý zaferde gerçeklik payý olabilir. Toltek uygarlýðýnýn ilk yüzyýlýnda Teotihuacan kültürünün rahipler düzeni ve barýþçý ilkeleri geçerliydi. Kuzeyden göç edenlerin baskýsý toplumsal ve dinsel bir devrime yol açmýþ, yönetim rahiplerden askerlerin eline geçmiþti. Ouetzalcoatl’ýn yenilgisi klasik teokrasinin çöküþünü haber veriyordu. Onun doðuya yaptýðý deniz yolculuðu, Toltek özellikleri gösteren Itza kabilesinin Yucatan’ý istilasýyla iliþkili olabilir. Quetzalcoatl’ ýn takvim adý Ce Acatl’dý (Tek Kamýþ) ve onun Tek Kamýþ yýlýnda doðudan geri döneceðine inanýlýrdý. Bu inanç Aztek hükümdarý Il. Montezuma’nýn, Meksika Körfezine çýkýþlarý (1519) Tek Kamýþ yýlýna rastlayan Ýspanyol fatih Hernan Cortes ile arkadaþlarýný tanrýsal elçiler olarak görmesine yol açtý.
Quetzalcoatl tüylü bir yýlandan baþka, sýk sýk sakallý bir erkek olarak da betimlenirdi. Rüzgar Tanrýsý Ehecatl kimliðiyle içinden rüzgar geçen iki oluklu bir maske takar ve kuzeydoðudaki Meksika kabilesi Huasteklere özgü koni biçiminde bir þapka giyerdi. Azteklerin baþkenti Tenochtitlan’daki (bugün Mexico) tapýnaðý Ehecatl’a uygun, yuvarlak bir yapýydý. Çünkü Ehecatl’ýn, rüzgara karþý keskin köþeleri bulunmadýðý için dairesel tapýnaklardan hoþlandýðýna inanýlýrdý. Bu tür anýtlara özellikle Huastek yöresinde sýk rastlanýr.
Ouetzalcoatl hem ehecatl (rüzgar) günleri, hem de ayin takviminin 13 günlük dizilerinin 18.‘si boyunca egemenlik sürerdi. Ayrýca gün saatlerinin 13 tanrýsý arasýnda dokuzuncu sayýlýrdý. Genellikle birinci derece tanrýlar listesine alýnmakla birlikte, kendisine adanmýþ bir tören ayý yoktu.
Eðitim, yazý ve kitap tanrýsý olarak rahip adaylarýyla soylularýn çocuklarýnýn eðitildiði calmecac’ta (tapýnaða baðlý din okulu) özellikle saygý görürdü. Tenochtitlan dýþýnda Quetzalcoatl inanýþýnýn önemli merkezleri arasýnda Pueblo Platosundaki Cholula sayýlabilir.
* * *
Tlaloc : (Nahuatl dilinde “Tomurcuk Verdiren”). Yaðmur tanrýsý. Ýri, yuvarlak gözlü ve uzun azý diþli bir maske takmýþ olarak betimlenen figürlerinin ilk örneklerine ÝS 3-8. yüzyýllar arasýndaki Teotihuacan kültüründe rastlanýr. Ayný dönemde Mayalarýn taptýðý yaðmur tanrýsý Chac’la büyük benzerlikler taþýr.
Aztek uygarlýðý döneminde bütün Meksika’ya yayýlan Tlaloc kültüne büyük önem verilirdi. Kahin takvimlerinde Tlaloc günlerin sekizinci hükümdarý ve gecelerin dokuzuncu efendisi olarak yer alýrdý. On sekiz yýllýk dinsel yýlýn beþ ayý Tlaloc’a ve dað doruklarýnda yaþadýklarýn inanýlan öteki tanrýlara (Tlaloque) adanmýþtý. Dinsel yýlýn ilk ayý Atlcaualo ile üçüncü ayý Tozoztontli'de Tlaloc’a çocuklar kurban edilirdi. Altýncý ay Etzalqualiztli’de yaðmur yaðdýrmakla görevli Aztek rahipleri gölde yýkanýr, yaðmur yaðmasý için su kuþlarýnýn seslerini taklit eder ve büyülü sis çýngýraklarýný (ayauhchicauaztli) kullanýrlardý. On üçüncü ay Tepeilhuitl ise Tlaloque’ye adanmýþtý; bu ayda yoðrulmuþ horozibiði etinden yapýlma küçük tasvirler dinsel törenle "öldürülerek” yenirdi. On altýncý ay Atemoztli’de de benzer bir tören yapýlýrdý.
Tlaloc, kuzeyli savaþçý kabilelerin Orta Meksika’yý ele geçirmesinden önce, yüzyýllar boyunca bölgedeki çiftçi kabilelerinin ana tanrýlarýndan biri olarak varlýðýný korumuþtu. Savaþçý kabilelerle birlikte bölgeye Hluitzilopochtli ve Tezcatlipoca kültleri de girdi. Aztekler baðdaþtýrýcý bir yaklaþýmla hem Huitzilopochtli’yi, hem de Tlaloc’u en büyük tanrý olarak benimsediler. Baþkent Tenochtitlan kentindeki Büyük Tapýnak’ta (Teocalli), her iki tanrýya ayrýlmýþ, eþit büyüklükte iki kutsal bölüm yer alýyordu. Yaðmur tanrýsý baþrahibi Quetzalcoatl Tlaloc Tlamacazqui’nin (Tüylü Yýlan, Tlaloc’un Rahibi) ünvaný ve konumu Güneþ tanrýsý baþrahibininkine eþitti.
Saygý gördüðü kadar korku da uyandýran Tlaloc, yaðmur yaðdýrdýðý gibi kuraklýða ve açlýða da neden olabilirdi. Yeryüzüne yýldýrýmlar fýrlatýr, korkunç kasýrgalar estirirdi. Tlaloque ise Yeryüzüne bereketli vaðmurlar yaðdýrabilir ya da ekinlere zarar veren seller gönderebilirdi. Bu tanrýlarýn ayrýca cüzam, romatizma, vücutta su toplanmasý gibi hastalýklara da neden olduklarýna inanýlýrdý. Azteklerin ölüleri yakma geleneðine karþýn, bu hastalýklardan ölenlerle boðulma ya da yýldýrým çarpmasý sonucunda ölenler gömülürdü. Bu yollarla yaþamý sona erenlerin Tlalocun cenneti olan Tlalocan’da sonsuza deðin mutlu bir yaþam süreceklerine inanýlýrdý.
Tatlý su gölleriyle küçük akarsularýn tanrýçasý olan ve Matlalcueye (Yeþil Etekli Kadýn) olarak da bilinen Chalchiuhtlicue (Yeþim Etekli Kadýn) Tlaloc’un eþi sayýlýrdý.
* * *
Tezcatlipoca : (Nahuatl dilinde “Puslu Ayna”). En önemli Aztek tanrýlarýndan. Büyükayý takýmyýldýzýnýn ve karanlýk gökyüzünün tanrýsýdýr. Tezcatlipoca kültü, ÝS 10. yüzyýlýn sonlarýna doðru, kuzeydeki savaþçý Tolteklerce Orta Meksika’ya getirilmiþtir. Tezcatlipoca’nýn, Tanrý Ouetzalcoatl’ý (Tüylü Yýlan) Tula kentinden nasýl kovduðunu anlatan çok sayýda efsane vardýr. Ýstediði kýlýða giren büyücü Tezcatlipoca kara büyüyle birçok Toltekin ölümüne neden olur; erdemli Ouetzalcoatl’ý içkiye, günaha ve bedensel tutkulara sürükleyerek Tolteklerin altýn çaðýna son verir. Orta Meksika’daki insan kurban etme geleneði onun etkisiyle baþlamýþtýr. Tezcatlipoca’nýn nahual'ý jaguardýr; bu jaguarýn benekli postu, yýldýzlý bir gökyüzünü andýnr. Yaratýcý Tanrý Tezcatlipoca bugünkü evrenden önce yaratýlýp yok edilmiþ dört evrenden ilki olan Ocelotonatiuh’ta (Jaguar-Güneþ) hüküm sürmüþtür.
Tezcatlipoca genellikle yüzünde siyah bir þeritle betimlenir; ayaklarýndan birinin yerinde obsidiyenden bir ayna vardýr. Guatemala’daki Mayalar ve Kiçeler 10. yüzyýlda
sonra Tezcatlipoca’ya Hurakan (Tek Ayak) adýný verdikleri bir þimþek tanrýsý olarak taptýlar. Bazý betimlemelerde ayna Tezcancatlipoca’nýn göðsünde yer alýr. Bu aynada her þeyi gören Tezcatlipoca görünmeyen ve her yerde var olan bir tanrýdýr; insanlarýn bütün eylemlerini ve düþüncelerini bilir.
Tezcatlipoca Aztekler döneminde (ÝS 14-16. yy) Huitzilopochtli, Tlaloc ve Ouetzalcoatl’la birlikte en yüce tanrýlardan biri durumuna geldi. Bu dönemde Tezcatlipoca’ya Yoalli Ehecatl (Gece Rüzgarý), Yaotl (Savaþçý) ve Telpochtli (Delikanlý) adlarýyla tapýlýrdý. Geceleri dörtyol aðýzlarýnda savaþçýlara meydan okuduðu söylenen Tezcatlipoca, halktan kimselerin ilköðretim ve askerlik eðitimi için erkek çocuklanný gönderdiði telpochcalli'lere de (delikanlýlar evi) baþkanlýk ederdi. Ayrýca köleleri korur, “Tezcatlipocanýn çocuklarý”na kötü davranan köle sahiplerini cezalandýnrdý. Erdemi zenginlik ve ünle ödüllendirir, yanlýþ yol tutanlarý ise cüzam gibi hastalýklarla ya da kölelik ve yoksullukla cezalandýrýrdý.
Tezcatlipoca için, beþinci ayin ayý Toxcatl’da törenler düzenlenirdi. Rahip genç ve yakýþýklý bir savaþ esirini seçer, bu genç bir yýl boyunca tanrýnýn yerini alarak lüks içinde yaþardý. Tanrýçalar gibi giydirilmiþ dört güzel kýz da ona eþlik ederdi. Ayin günü bu genç, çaldýðý flütleri kýra kýra tapýnaðýn merdivenlerini týrmanýr, tepeye geldiðinde yüreði sökülerek kurban edilirdi.
Azteklerin baþkenti Tenochtitlan dýþýnda Tezcatlipoca’ya özellikle Texcoco’da ve Oaxaca ile Tlaxcala arasýnda yaþayan Mikstek ve Puebla Yerlileri tapardý.
* * *
Tlazoltéotl : (Nahuatl dilinde “Kirlilik Tannçasý”). Ixcuina ya da Tlaelquani olarak da bilinir, saflýktan uzak, günahkar davranýþlan temsil eden tanrýça. Huaxteca körfez ovalarýndaki halklardan alýndýðý sanýlýr. Önemli ve çok yönlü bir toprak ana tanrýçaydý. Yaþamýn deðiþik evreleriyle baðlantýlý dört ayrý kimliðe bürünürdü. Genç bir kadýn olarak hafifmeþrep ve baþtan çýkarýcýydý. Ýkinci kimliðinde insanlarý kötü alýþkanlýklara sürükleyen yýkýcý bir tanrýçaya dönüþürdü. Orta yaþlarda, insanlarýn günahlarýný yüklenebilen büyük bir tanrýça biçimini alýrdý. Son kimliðinde gençlere musallat olan öldürücü ve korkunç bir kocakarý olarak ortaya çýkardý. Aztekler tören kurallarýnýn çiðnenmesini, yasak cinsel iliþkileri ve geleneklere uymayan davranýþlarý günah ya da “kirli” sayarlardý. Tlazoltéotl, rahiplerine itirafta bulunan insanlarýn günahlarýný baðýþlama gücüyle ünlüydü. Bir kimliðiyle insanlarý günaha sürüklerken, baþka bir kimliðiyle günah iþleyenleri baðýþlayabiliyor ve dünyayý günahtan arýndýrýyordu. Kaba pamuktan yapýlma süslü bir baþlýkla, bazý tasvirlerinde de bir kurbanýn derisini sarmýþ olarak ya da Ay simgeleri taþýyan giysiler içinde betimlenirdi.
* * *
Xipe Totec : (Nahuatl dilinde “Derisi Yüzülmüþ Tanrýmýz”), Meksika’da yaðmur mevsiminin baþlangýcý olan ilkbaharýn ve yeni yeþeren bitkilerin tanrýsý. Ayný zamanda kuyumcularýn koruyucusuydu.
Yeni yeþeren bitkilerin simgesi olarak Xipe Totec, insan derisine bürünürdü. Bu deri ilkbaharda yeryüzünü kaplayan “yeni deri”yi temsil ederdi. Heykellerinde ve taþtan yapýlma masklarýnda da hep yeni yüzülmüþ bir deriye bürünmüþ olarak betimlenirdi.
Anauatl iteouh (kýyý tannsý) olarak tanýmlanan Xipe Totec, baþlangýçta altýn yönünden zengin olduðuna inanýlan bugünkü Oaxaca ve Guerrero eyaletlerinde yaþayan Zapotek ve Yopi Yerlilerinin tanrýsýydý. Zapotekler onu bir bitki tanrýsý olarak kabul ediyor ve Quetzalcoatl’la (Tüylü Yýlan) iliþkþili görüyorlardý. Kesinlikle yabancý bir tanrý sayýlan Xipe Totec’in tapýnaðý Yopico ya da Yepi Evi olarak anýlýyordu. Xipe Totecin ilk temsili resimleri, Teotihuacan yakýnlarýndaki Xolalpan’da ve Texcoco'da Mazapan kültürüyle baðlantýlý olarak yani klasik sonrasý Toltek döneminde (10-12. yy.) ortaya çýktý. Aztekler bu kültü daha sonra Axayacatl yönetimi (1469-81) sýrasýnda benimsedi.
Aztek yýlýnýn ikinci dinsel tören ayý olan Tlacaxipehualiztli'de (Ýnsanlann Yüzülmesi), rahipler yüreklerini çýkararak insanlarý kurban ederlerdi. Daha sonra bu kurbanlarýn yüzülerek sarýya boyanan ve teocuitlaquemitl (altýn giysi) denen derilerini üzerlerine giyerlerdi. Öteki kurbanlar ise bir çerçeveye baðlanarak oklarla öldürüldü. Yere damlayan kanlarýnýn verimli ilkbahar yaðmurlarýný simgelediðine inanýlýrdý. Xipe Totec, onuruna söylenen bir ilahide, Yoalli Tlauana (Gece Ýçkicisi) olarak anýlýrdý. Bunun nedeni bereketli yaðmurlarýn gece yaðdýðýna inanýlmasýydý. Ayný ilahide Xipe Totec'e, bereketin simgesi Ouetzalcoatl’ý getirdiði ve kuraklýðý önlediði için þükranlar sunulurdu.
* * *
Mictlantecuhtli : Ölüler tanrýsý. Genellikle yüzü bir kurukafa biçiminde betimlenir. Karýsý Mictecacfhuatl’la birlikte yeraltý dünyasý Mictlan’ý yönetir. Savaþta, kurban edilerek, çocuk doðururken, boðularak, yýldýrým çarpmasý sonucu ya da bazý hastalýklardan öldükleri için çeþitli cennetlerin hiçbirine giremeyenler, Mictlan’ýn dokuz cehenneminde yargýlanmayla geçen dört yýllýk bir yolculuða baþlar. Mictlantecuhtli’nin yaþadýðý sonuncu cehenneme ulaþýnca ya yok olur ya da huzura kavuþurlar.
* * *
Coatlicue : (Nahua dilinin Nahuatl lehçesinde “Yýlan Etekli”). Yeryüzü tanrýçasý. Yaratýcý ve yok edici özellikleriyle yeryüzünün simgesi, tanrýlarýn ve insanlarýn anasý olarak kabul edilir. Mexico kentinde, Ulusal Antropoloji Müzesi’ndeki heykeli mitolojideki anlamýný çok güçlü bir biçimde somutlaþtýrýr: Yüzü birbine dolanmýþ iki yýlandan oluþmuþ, eteði gene yýlanlardan örülmüþtür; yýlanlar verimliliði simgeler. Ýnsanlarý ve tanrýlarý beslediði için göðüsleri sarkýktýr. Ellerden, kalplerden ve bir kafatasýndan oluþan kolyesi vardýr. Ayak ve el parmaklarý pençeyi andýrýr; yeryüzünün insanlarý yutmasý gibi o da insanlarla beslenir.
Teteoinnan (Tanrýlarýn Anasý) ve Toci (Büyük Anamýz) olarak da bilinen Coatlicue, korkunç doðum tanrýçasý Cihuacoatl (Yýlan Kadýn; Tonantzin Anamýz olarak da bilinir) ve Kirlilik Tanrýçasý Tlazolteotl olarak ortaya çýkan yeryüzü tanrýçasýnýn bir görünümüdür
En eski inanýþa göre Huitzilopochtli, Coatepec Daðýnda, Tula kenti yakýnýnda doðmuþtu. Annesi Yeryüzü Tanrýçasý Coatlicue, gökten düþen bir top kolibri tüyünü (Yani bir savaþçýnýn ruhunu) baðrýnda sakladýktan sonra Huitzilopochtli’ye hamile kalmýþtý. Erkek kardeþleri olan güney yarýküre yýldýzlarý Centzon Huitznaua (Dört Yüz Güneyli) ve kýz kardeþi Ay Tanrýçasý Coyolxauhqui onu öldürmeve karar vermiþler, ama Huitzilopocthli, Xiuhcoatl'ýý (turkuvaz yýlan) silah olarak kullanýp onlarý yok etmiþti.
Baþka efsanelere göre Huitzilopochtli, Aztekleri geleneksel yurtlarý Aztlan'dan Meksika vadisine ulaþtýran uzun göç sýrasýnda kabilenin kutsal önderiydi. Rahipler onun colibri biçimindeki tasvirini omuzlarýnda taþýyorlardý. Bir gece onun buyruk veren sesi duyuldu;bu bu buyruk gereðince Aztek baþkenti Tenochtitlan 1325’te Meksika Vadisindeki gölde küçük ve kayalýk bir adada kuruldu. Ýlk tapýnak, rahiplerin bir kartalý bir yýlaný yutarken gördükleri kaya üzerinde yer alýyordu. Sonraki Aztek hükümdarlarý bu sunak yerini geniþlettiler. Sekiz Kamýþ yýlýnda (1487) imparator Ahuitzotl burada görkemli bir tapýnak yaptýrdý.
Huitzilopochtli genellikle kolibri biçiminde ya da kolibri tüylerinden miðfer ve zýrh giymiþ bir savaþçý olarak betimlenirdi. Bacaklarý, kollarý ve yüzünün alt bölümü maviye, yüzünün üst bölümüyse siyaha boyanýrdý. Ayrýntýlarla iþlenmiþ tüylü bir baþlýk giyer, elinde bir kalkan ile bir turkuvaz yýlan bulunurdu.
Dinsel takvimin Panquetzaliztli (Deðerli Tüy Bayraklar Þöleni) adý verilen yýlýnýn 15. ayý. Huitzilopochtli’ye ve yardýmcýsý Paynala (Tez Canlý: Paynal’ý canlandýran rahip, tören alayý kentin çevresinde dolanýrken en önde koþardý) adanmýþtý. Bu ayda, savaþçýlar ve auýanime (fahiþeler) tanrýya adanan tapýnaðýn önündeki alanda geceler boyunca dans ederlerdi. Savaþ esirleri ya da köleler Huitzilopochco’da (bugün Churubusco, Mexico yakýnýnda) kutsal bir kaynaðýn suyuyla yýkanýr, Paynal’ýn baþýný çektiði tören alayýnýn kenti dolaþmasý sýrasýnda ya da daha sonra tapýnaðýn sunak taþýnda kurban edilirlerdi. Rahipler ayrýca tanrýnýn en önemli silahýný simgeleyen, aðaç kabuðundan yapýlmýþ bir yýlan yakarlardý. Son olarak Huitzilopochtli’nin öðütülmüþ mýsýrdan yapýlan bir tasviri törensel olarak okla öldürülür, rahipler ve rahip adaylarý arasýnda paylaþýlýrdý. “Huitzilopochtli’nin bedeni"ni yiyen gençler bir yýl boyunca ona hizmet etmek zorundaydýlar.
Aztekler güneþ tanrýsýna günlük besin olarak (tlaxcaltiliztli) insan kaný ve yüreði sunmak gerektiðine ve "güneþ insanlarý" olarak kendilerinin de tanrýya bu kurbaný bulmakla yükümlü olduklarýna inanýrlardý. Kurban yürekleri quauhtlehuanitl'e (yükselen kartal) sunulur ve quauhxicalli'de (kartal vazosu) yakýlýrdý. Savaþta ya da sunak taþýnda ölen savaþçýlara quauhteca (kartalýn insanlarý) denirdi. Savaþçýlarýn öldükten sonra, ilkin güneþin parlak kuyruðunun bir parçasýna dönüþtüðüne, dört yýl sonra da sonsuza deðin kolibrilerin bedeninde yaþamaya baþladýklarýna inanýlýrdý.
Büyük Huitzilopochtli rahibi Quetzalcoatl Totec Tlamacazqui (Tüylü Yýlan, Efendimizin Rahibi), Yaðmur Tanrýsý Tlaloc'un büyük rahibiyle birlikte Aztek din adamlarýnýn baþýydý.
* * *
Quetzalcoatl : Nahuatl dilinde quetzalli: "deðerli tüy" ve coatl : "yýlan". Eski Meksika tanrýlarýnýn en önemlilerinden olan Tüylü Yýlan. Tüylü Yýlan betimlemelerinin ilk örneklerine ülkenin merkezindeki Teotihuacan kültüründe (3-8. yy.) rastlanýr. O dönemde Quetzalcoatl, Yaðmur Tanrýsý Tlaloc'la yakýndan ilgili bir yer ve su tanrýsýydý.
Nahua dili konuþan kabilelerin kuzeyden göç etmesiyle Quetzalcoatl inanýþýnda önemli deðiþiklikler oldu. Tula kenti çevresinde geliþen Toltek kültüründe (10-12. yy.) gökcisimlerine tapýnmayla iliþkili olarak savaþýn ve insan kurban edilmesinin önemi arttý. Quetzalcoatl sabah ve akþam yýldýzý tanrýsý sayýldý ve tapýnaðý Tula'daki törenlerin merkezi oldu.
Aztek döneminde (14-16. yy) Quetzalcoatl rahiplerin koruyucusu, takvimin ve kitaplarýn mucidi ve demircilerle baþka el sanatçýlarýnýn koruyucusu sayýldý. Ayný zamanda Venüs gezegeniyle eþ tutuldu. Sabah ve akþam yýldýzý olarak ölümün ve yeniden diriliþin de simgesiydi. Arkadaþý köpek baþlý Tann Xolotl’la birlikte ölmüþ atalarýn kemiklerini toplamak için Mictlan’ýn yeraltý cehennemine indiðine ve topladýðý kemikleri kendi kanýna bulayarak bugün yeryüzünde yaþayan insanlarý doðurduðuna inanýlýyordu.
Bir baþka önemli efsaneye göre OuetzalcoatI Tolteklerin baþkenti Tula’nýn rahip kralýydý. Ýnsan deðil, yalnýzca yýlan, kuþ ve kelebek kurban ederdi. Ama Gece Göðünün Tanrýsý Tezcatlipoca büyü yaparak onu Tula’dan atmýþtý. Quetzalcöatl da “tanrýsal su” (Atlas Okyanusu) kýyýlarýna inmiþ ve kendini ateþe atarak Venüs gezegeni haline gelmiþti. Bir baþka öyküye göreyse yýlanlardan yapýlmýþ bir sala binerek doðu ufkunda kaybolmuþtu.
Tezcatlipoca’nýn Tüylü Yýlan’a karþý kazandýðý zaferde gerçeklik payý olabilir. Toltek uygarlýðýnýn ilk yüzyýlýnda Teotihuacan kültürünün rahipler düzeni ve barýþçý ilkeleri geçerliydi. Kuzeyden göç edenlerin baskýsý toplumsal ve dinsel bir devrime yol açmýþ, yönetim rahiplerden askerlerin eline geçmiþti. Ouetzalcoatl’ýn yenilgisi klasik teokrasinin çöküþünü haber veriyordu. Onun doðuya yaptýðý deniz yolculuðu, Toltek özellikleri gösteren Itza kabilesinin Yucatan’ý istilasýyla iliþkili olabilir. Quetzalcoatl’ ýn takvim adý Ce Acatl’dý (Tek Kamýþ) ve onun Tek Kamýþ yýlýnda doðudan geri döneceðine inanýlýrdý. Bu inanç Aztek hükümdarý Il. Montezuma’nýn, Meksika Körfezine çýkýþlarý (1519) Tek Kamýþ yýlýna rastlayan Ýspanyol fatih Hernan Cortes ile arkadaþlarýný tanrýsal elçiler olarak görmesine yol açtý.
Quetzalcoatl tüylü bir yýlandan baþka, sýk sýk sakallý bir erkek olarak da betimlenirdi. Rüzgar Tanrýsý Ehecatl kimliðiyle içinden rüzgar geçen iki oluklu bir maske takar ve kuzeydoðudaki Meksika kabilesi Huasteklere özgü koni biçiminde bir þapka giyerdi. Azteklerin baþkenti Tenochtitlan’daki (bugün Mexico) tapýnaðý Ehecatl’a uygun, yuvarlak bir yapýydý. Çünkü Ehecatl’ýn, rüzgara karþý keskin köþeleri bulunmadýðý için dairesel tapýnaklardan hoþlandýðýna inanýlýrdý. Bu tür anýtlara özellikle Huastek yöresinde sýk rastlanýr.
Ouetzalcoatl hem ehecatl (rüzgar) günleri, hem de ayin takviminin 13 günlük dizilerinin 18.‘si boyunca egemenlik sürerdi. Ayrýca gün saatlerinin 13 tanrýsý arasýnda dokuzuncu sayýlýrdý. Genellikle birinci derece tanrýlar listesine alýnmakla birlikte, kendisine adanmýþ bir tören ayý yoktu.
Eðitim, yazý ve kitap tanrýsý olarak rahip adaylarýyla soylularýn çocuklarýnýn eðitildiði calmecac’ta (tapýnaða baðlý din okulu) özellikle saygý görürdü. Tenochtitlan dýþýnda Quetzalcoatl inanýþýnýn önemli merkezleri arasýnda Pueblo Platosundaki Cholula sayýlabilir.
* * *
Tlaloc : (Nahuatl dilinde “Tomurcuk Verdiren”). Yaðmur tanrýsý. Ýri, yuvarlak gözlü ve uzun azý diþli bir maske takmýþ olarak betimlenen figürlerinin ilk örneklerine ÝS 3-8. yüzyýllar arasýndaki Teotihuacan kültüründe rastlanýr. Ayný dönemde Mayalarýn taptýðý yaðmur tanrýsý Chac’la büyük benzerlikler taþýr.
Aztek uygarlýðý döneminde bütün Meksika’ya yayýlan Tlaloc kültüne büyük önem verilirdi. Kahin takvimlerinde Tlaloc günlerin sekizinci hükümdarý ve gecelerin dokuzuncu efendisi olarak yer alýrdý. On sekiz yýllýk dinsel yýlýn beþ ayý Tlaloc’a ve dað doruklarýnda yaþadýklarýn inanýlan öteki tanrýlara (Tlaloque) adanmýþtý. Dinsel yýlýn ilk ayý Atlcaualo ile üçüncü ayý Tozoztontli'de Tlaloc’a çocuklar kurban edilirdi. Altýncý ay Etzalqualiztli’de yaðmur yaðdýrmakla görevli Aztek rahipleri gölde yýkanýr, yaðmur yaðmasý için su kuþlarýnýn seslerini taklit eder ve büyülü sis çýngýraklarýný (ayauhchicauaztli) kullanýrlardý. On üçüncü ay Tepeilhuitl ise Tlaloque’ye adanmýþtý; bu ayda yoðrulmuþ horozibiði etinden yapýlma küçük tasvirler dinsel törenle "öldürülerek” yenirdi. On altýncý ay Atemoztli’de de benzer bir tören yapýlýrdý.
Tlaloc, kuzeyli savaþçý kabilelerin Orta Meksika’yý ele geçirmesinden önce, yüzyýllar boyunca bölgedeki çiftçi kabilelerinin ana tanrýlarýndan biri olarak varlýðýný korumuþtu. Savaþçý kabilelerle birlikte bölgeye Hluitzilopochtli ve Tezcatlipoca kültleri de girdi. Aztekler baðdaþtýrýcý bir yaklaþýmla hem Huitzilopochtli’yi, hem de Tlaloc’u en büyük tanrý olarak benimsediler. Baþkent Tenochtitlan kentindeki Büyük Tapýnak’ta (Teocalli), her iki tanrýya ayrýlmýþ, eþit büyüklükte iki kutsal bölüm yer alýyordu. Yaðmur tanrýsý baþrahibi Quetzalcoatl Tlaloc Tlamacazqui’nin (Tüylü Yýlan, Tlaloc’un Rahibi) ünvaný ve konumu Güneþ tanrýsý baþrahibininkine eþitti.
Saygý gördüðü kadar korku da uyandýran Tlaloc, yaðmur yaðdýrdýðý gibi kuraklýða ve açlýða da neden olabilirdi. Yeryüzüne yýldýrýmlar fýrlatýr, korkunç kasýrgalar estirirdi. Tlaloque ise Yeryüzüne bereketli vaðmurlar yaðdýrabilir ya da ekinlere zarar veren seller gönderebilirdi. Bu tanrýlarýn ayrýca cüzam, romatizma, vücutta su toplanmasý gibi hastalýklara da neden olduklarýna inanýlýrdý. Azteklerin ölüleri yakma geleneðine karþýn, bu hastalýklardan ölenlerle boðulma ya da yýldýrým çarpmasý sonucunda ölenler gömülürdü. Bu yollarla yaþamý sona erenlerin Tlalocun cenneti olan Tlalocan’da sonsuza deðin mutlu bir yaþam süreceklerine inanýlýrdý.
Tatlý su gölleriyle küçük akarsularýn tanrýçasý olan ve Matlalcueye (Yeþil Etekli Kadýn) olarak da bilinen Chalchiuhtlicue (Yeþim Etekli Kadýn) Tlaloc’un eþi sayýlýrdý.
* * *
Tezcatlipoca : (Nahuatl dilinde “Puslu Ayna”). En önemli Aztek tanrýlarýndan. Büyükayý takýmyýldýzýnýn ve karanlýk gökyüzünün tanrýsýdýr. Tezcatlipoca kültü, ÝS 10. yüzyýlýn sonlarýna doðru, kuzeydeki savaþçý Tolteklerce Orta Meksika’ya getirilmiþtir. Tezcatlipoca’nýn, Tanrý Ouetzalcoatl’ý (Tüylü Yýlan) Tula kentinden nasýl kovduðunu anlatan çok sayýda efsane vardýr. Ýstediði kýlýða giren büyücü Tezcatlipoca kara büyüyle birçok Toltekin ölümüne neden olur; erdemli Ouetzalcoatl’ý içkiye, günaha ve bedensel tutkulara sürükleyerek Tolteklerin altýn çaðýna son verir. Orta Meksika’daki insan kurban etme geleneði onun etkisiyle baþlamýþtýr. Tezcatlipoca’nýn nahual'ý jaguardýr; bu jaguarýn benekli postu, yýldýzlý bir gökyüzünü andýnr. Yaratýcý Tanrý Tezcatlipoca bugünkü evrenden önce yaratýlýp yok edilmiþ dört evrenden ilki olan Ocelotonatiuh’ta (Jaguar-Güneþ) hüküm sürmüþtür.
Tezcatlipoca genellikle yüzünde siyah bir þeritle betimlenir; ayaklarýndan birinin yerinde obsidiyenden bir ayna vardýr. Guatemala’daki Mayalar ve Kiçeler 10. yüzyýlda
sonra Tezcatlipoca’ya Hurakan (Tek Ayak) adýný verdikleri bir þimþek tanrýsý olarak taptýlar. Bazý betimlemelerde ayna Tezcancatlipoca’nýn göðsünde yer alýr. Bu aynada her þeyi gören Tezcatlipoca görünmeyen ve her yerde var olan bir tanrýdýr; insanlarýn bütün eylemlerini ve düþüncelerini bilir.
Tezcatlipoca Aztekler döneminde (ÝS 14-16. yy) Huitzilopochtli, Tlaloc ve Ouetzalcoatl’la birlikte en yüce tanrýlardan biri durumuna geldi. Bu dönemde Tezcatlipoca’ya Yoalli Ehecatl (Gece Rüzgarý), Yaotl (Savaþçý) ve Telpochtli (Delikanlý) adlarýyla tapýlýrdý. Geceleri dörtyol aðýzlarýnda savaþçýlara meydan okuduðu söylenen Tezcatlipoca, halktan kimselerin ilköðretim ve askerlik eðitimi için erkek çocuklanný gönderdiði telpochcalli'lere de (delikanlýlar evi) baþkanlýk ederdi. Ayrýca köleleri korur, “Tezcatlipocanýn çocuklarý”na kötü davranan köle sahiplerini cezalandýnrdý. Erdemi zenginlik ve ünle ödüllendirir, yanlýþ yol tutanlarý ise cüzam gibi hastalýklarla ya da kölelik ve yoksullukla cezalandýrýrdý.
Tezcatlipoca için, beþinci ayin ayý Toxcatl’da törenler düzenlenirdi. Rahip genç ve yakýþýklý bir savaþ esirini seçer, bu genç bir yýl boyunca tanrýnýn yerini alarak lüks içinde yaþardý. Tanrýçalar gibi giydirilmiþ dört güzel kýz da ona eþlik ederdi. Ayin günü bu genç, çaldýðý flütleri kýra kýra tapýnaðýn merdivenlerini týrmanýr, tepeye geldiðinde yüreði sökülerek kurban edilirdi.
Azteklerin baþkenti Tenochtitlan dýþýnda Tezcatlipoca’ya özellikle Texcoco’da ve Oaxaca ile Tlaxcala arasýnda yaþayan Mikstek ve Puebla Yerlileri tapardý.
* * *
Tlazoltéotl : (Nahuatl dilinde “Kirlilik Tannçasý”). Ixcuina ya da Tlaelquani olarak da bilinir, saflýktan uzak, günahkar davranýþlan temsil eden tanrýça. Huaxteca körfez ovalarýndaki halklardan alýndýðý sanýlýr. Önemli ve çok yönlü bir toprak ana tanrýçaydý. Yaþamýn deðiþik evreleriyle baðlantýlý dört ayrý kimliðe bürünürdü. Genç bir kadýn olarak hafifmeþrep ve baþtan çýkarýcýydý. Ýkinci kimliðinde insanlarý kötü alýþkanlýklara sürükleyen yýkýcý bir tanrýçaya dönüþürdü. Orta yaþlarda, insanlarýn günahlarýný yüklenebilen büyük bir tanrýça biçimini alýrdý. Son kimliðinde gençlere musallat olan öldürücü ve korkunç bir kocakarý olarak ortaya çýkardý. Aztekler tören kurallarýnýn çiðnenmesini, yasak cinsel iliþkileri ve geleneklere uymayan davranýþlarý günah ya da “kirli” sayarlardý. Tlazoltéotl, rahiplerine itirafta bulunan insanlarýn günahlarýný baðýþlama gücüyle ünlüydü. Bir kimliðiyle insanlarý günaha sürüklerken, baþka bir kimliðiyle günah iþleyenleri baðýþlayabiliyor ve dünyayý günahtan arýndýrýyordu. Kaba pamuktan yapýlma süslü bir baþlýkla, bazý tasvirlerinde de bir kurbanýn derisini sarmýþ olarak ya da Ay simgeleri taþýyan giysiler içinde betimlenirdi.
* * *
Xipe Totec : (Nahuatl dilinde “Derisi Yüzülmüþ Tanrýmýz”), Meksika’da yaðmur mevsiminin baþlangýcý olan ilkbaharýn ve yeni yeþeren bitkilerin tanrýsý. Ayný zamanda kuyumcularýn koruyucusuydu.
Yeni yeþeren bitkilerin simgesi olarak Xipe Totec, insan derisine bürünürdü. Bu deri ilkbaharda yeryüzünü kaplayan “yeni deri”yi temsil ederdi. Heykellerinde ve taþtan yapýlma masklarýnda da hep yeni yüzülmüþ bir deriye bürünmüþ olarak betimlenirdi.
Anauatl iteouh (kýyý tannsý) olarak tanýmlanan Xipe Totec, baþlangýçta altýn yönünden zengin olduðuna inanýlan bugünkü Oaxaca ve Guerrero eyaletlerinde yaþayan Zapotek ve Yopi Yerlilerinin tanrýsýydý. Zapotekler onu bir bitki tanrýsý olarak kabul ediyor ve Quetzalcoatl’la (Tüylü Yýlan) iliþkþili görüyorlardý. Kesinlikle yabancý bir tanrý sayýlan Xipe Totec’in tapýnaðý Yopico ya da Yepi Evi olarak anýlýyordu. Xipe Totecin ilk temsili resimleri, Teotihuacan yakýnlarýndaki Xolalpan’da ve Texcoco'da Mazapan kültürüyle baðlantýlý olarak yani klasik sonrasý Toltek döneminde (10-12. yy.) ortaya çýktý. Aztekler bu kültü daha sonra Axayacatl yönetimi (1469-81) sýrasýnda benimsedi.
Aztek yýlýnýn ikinci dinsel tören ayý olan Tlacaxipehualiztli'de (Ýnsanlann Yüzülmesi), rahipler yüreklerini çýkararak insanlarý kurban ederlerdi. Daha sonra bu kurbanlarýn yüzülerek sarýya boyanan ve teocuitlaquemitl (altýn giysi) denen derilerini üzerlerine giyerlerdi. Öteki kurbanlar ise bir çerçeveye baðlanarak oklarla öldürüldü. Yere damlayan kanlarýnýn verimli ilkbahar yaðmurlarýný simgelediðine inanýlýrdý. Xipe Totec, onuruna söylenen bir ilahide, Yoalli Tlauana (Gece Ýçkicisi) olarak anýlýrdý. Bunun nedeni bereketli yaðmurlarýn gece yaðdýðýna inanýlmasýydý. Ayný ilahide Xipe Totec'e, bereketin simgesi Ouetzalcoatl’ý getirdiði ve kuraklýðý önlediði için þükranlar sunulurdu.
* * *
Mictlantecuhtli : Ölüler tanrýsý. Genellikle yüzü bir kurukafa biçiminde betimlenir. Karýsý Mictecacfhuatl’la birlikte yeraltý dünyasý Mictlan’ý yönetir. Savaþta, kurban edilerek, çocuk doðururken, boðularak, yýldýrým çarpmasý sonucu ya da bazý hastalýklardan öldükleri için çeþitli cennetlerin hiçbirine giremeyenler, Mictlan’ýn dokuz cehenneminde yargýlanmayla geçen dört yýllýk bir yolculuða baþlar. Mictlantecuhtli’nin yaþadýðý sonuncu cehenneme ulaþýnca ya yok olur ya da huzura kavuþurlar.
* * *
Coatlicue : (Nahua dilinin Nahuatl lehçesinde “Yýlan Etekli”). Yeryüzü tanrýçasý. Yaratýcý ve yok edici özellikleriyle yeryüzünün simgesi, tanrýlarýn ve insanlarýn anasý olarak kabul edilir. Mexico kentinde, Ulusal Antropoloji Müzesi’ndeki heykeli mitolojideki anlamýný çok güçlü bir biçimde somutlaþtýrýr: Yüzü birbine dolanmýþ iki yýlandan oluþmuþ, eteði gene yýlanlardan örülmüþtür; yýlanlar verimliliði simgeler. Ýnsanlarý ve tanrýlarý beslediði için göðüsleri sarkýktýr. Ellerden, kalplerden ve bir kafatasýndan oluþan kolyesi vardýr. Ayak ve el parmaklarý pençeyi andýrýr; yeryüzünün insanlarý yutmasý gibi o da insanlarla beslenir.
Teteoinnan (Tanrýlarýn Anasý) ve Toci (Büyük Anamýz) olarak da bilinen Coatlicue, korkunç doðum tanrýçasý Cihuacoatl (Yýlan Kadýn; Tonantzin Anamýz olarak da bilinir) ve Kirlilik Tanrýçasý Tlazolteotl olarak ortaya çýkan yeryüzü tanrýçasýnýn bir görünümüdür
0 yorum:
Yorum Gönder